Yazardan yayıncıya, eğitimciden kütüphaneciye, kitapevi çalışanından anne-babaya çocuk ve gençlik kitapları ile temas eden herkes “Bu kitap hangi yaşa uygun?” sorusuna aşina. Çocuk kitaplarının üzerine yaş ibaresi ya da çizelgesi basmak artık eskisi kadar yaygın bir uygulama değil. Aynı şekilde geçmişte çocuklara has olduğunu varsaydığımız birçok kitap türünün hedef kitlesi genişledi. Çocuk ve gençler kadar yetişkinlerin de zevk aldığı resimli ya da sessiz kitaplar ve grafik romanlar piyasada giderek daha çok yer tutmaya başladı. Buna bir de sadece ya da özel olarak yetişkinler için üretilen resimli kitaplar ve çizgi romanlar eklendi.
Tam sekiz buçuk yaşındaki çocuğuna ya da tam altıncı sınıfta okuyan öğrencisine uygun kitap arayan biri için durum karmaşık görünebilir. Hâlbuki aslında hiç de öyle değil. Niye mi? Bunun için öncelikle dünyada ve ülkemizde çocuk ve gençlik kitapları yayıncılarının, basılı kitaba yaş ibaresi koymaktan vazgeçme nedenine daha yakından bakmak gerekiyor.
Hiçbir çocuk yaşından ibaret değil
Çocuk ve gençlik kitaplarında edebi, sanatsal ve bilimsel nitelikler, didaktik amaç ve içeriklerin önüne geçtiğinden beri “yaşa göre kitap” anlayışı yerini “bireye göre kitap”a bıraktı. Çocuk ve çocukluğun çağdaş tanımı gereği çocuklar (da) birey. Artık çocuk kitaplarına yaşa uygun dersler veren, dolaysız bir şekilde mesajlar ya da değerler ileten araçlar gözüyle bakmıyoruz. Elbette bir çocuk için kitap seçerken hâlâ yaş tarafından da belirlenen çocuğun özgül ihtiyaçlarını esas alıyoruz. Ancak onun kişisel özelliklerini, ilgi alanlarını, çocuktan çocuğa değişen okuma geçmişini, çoğunlukla yaş dinlemeyen hayat deneyimlerini, her zaman yaşla koşut ilerlemeyen kişisel gelişimini ve anlık ya da dönemsel olarak ön plana çıkan özel gereksinimlerini de gözetiyoruz.
Kısacası bir çocuk için yaptığımız kitap seçiminin başarısı iki temel soruya bağlı: Çocuğu ne kadar tanıyoruz? Kitap hakkında ne ölçüde bilgi sahibiyiz?
Bu da bize büyüttüğümüz ya da birlikte çalıştığımız çocukları daha yakından izleme sorumluluğunun yanı sıra çocuk ve gençlik kitaplarını daha ayrıntılı inceleme sorumluluğunu yüklüyor.
İyi ki çağdaş çocuk ve gençlik edebiyatı, yetişkinlerin edebi ve estetik zevklerini, düşünsel ve duygusal ihtiyaçlarını da doyuran hatta besleyip geliştiren örneklerle dolu. Yani bir çocuğa kitap hediye etmeden önce o kitabı karıştırmak, belki de okumak bize bir şey kaybettirmeyecek aksine kazandıracaktır. Böylesi eserlere ulaşmak da eskisi kadar zor değil. Kabul, kitapevleri ve kütüphanelerde danışma hizmeti alabileceğimiz uzman personele arzuladığımız kadar sık rastlamıyoruz. Çocuk ve gençlik edebiyatını konu eden dergilerse bir elin beş parmağına bile ulaşmıyor. Çocuklar için kitap öneren edebiyat siteleri ve bloglar sayıca çok olsa da içlerinden sadece birkaçı bu işi layıkıyla yapıyor. Aynı şekilde çocuk kitapları yayınlayan yayınevlerinin web sayfalarında da her zaman doyurucu bilgiye ve doğru kitabı doğru çocukla buluşturmayı kolaylaştıran kitap temaları, tadımlık sayfalar, ayrıntılı tanıtım yazıları ya da kitap etkinlikleri gibi veri ve materyallere ulaşamıyoruz. Ancak ilk bakışta bir cangıla benzeyen ortamda biraz hareket etmeye başlayınca yine de yolumuzu bulabiliyor, hatta bazen hiç ummadık keşifler yapabiliyoruz.
Artık kitapların üzerinde yaş ibaresi yok, dedik. Buna karşın “cangıl”da kaybolmamamıza ve ana rotamızı belirlememize yarayan büyük tabelalar ya da çocuk ve gençlik kitapları alanındaki yaygın deyimiyle kitap kategorileri varlığını koruyor.
Çocuk ve gençlik kitapları hangi kategorilere ayrılıyor?
RESİMLİ KİTAP: Eskiden resimlenmiş tüm çocuk kitapları resimli kitap olarak tanımlanırken, günümüzde resimli kitaptan (picture book) öncelikle henüz okuma bilmeyen ya da yeni yeni okumaya başlayan çocuklar için tasarlanan eserler anlıyoruz. Bu kitaplarda resimler, hikâyenin ya da içeriğin aktarımında temel bir rol oynarken, resimlerle sıkı bir ilişki içindeki metin tek oturumda okunacak kısalıkta ve ileri soyutlamalar gerektirmeyecek açıklıktadır. Okul öncesi çağındaki bir çocuğun ellerine uygun kitap boyutu ve dayanıklılık dikkate alınan diğer kriterler. Resimli kitaplar çocuklara çoğunlukla sesli okunduğundan metinlerde ritmik, melodik bir yapı da aranan özellikler arasında.
İLK OKUMA KİTABI: Okumayı yeni sökmüş, okuma deneyimi henüz çok sınırlı bir çocuğun kendi başına okuyabileceği kitaplar bu kategoriye girer. Genellikle büyük ve renkli olan resimler hâlâ önemli bir fonksiyon üstlenirken, metin, resimli kitaplara göre uzundur. Okul öncesi çocuğun konsantrasyon süresini hesaba katan bu kitaplar genellikle tek oturumda okunabilecek kısalıktaki bölümlere ayrılır, fontlar nispeten büyük, satır aralıkları da geniştir.
ÇOCUK KİTABI: Hedef kitlesi, ilk okuma deneyimlerine sahip okul çağı çocuklarıdır. Dünyayı dolayısıyla da bu dünyada yetişen çocuğu ilgilendiren her konuyu işleyebilir. Çocuk kitaplarının çoğu resimlenmiş olmakla beraber, metin giderek ağırlık kazanarak ön plana geçer. Bu kategoride masal, hikâye, roman ve şiiri kapsayan kurgu eserlerin yanı sıra kurgu dışı bilim ve düşün kitapları da bulunur. Çocukların şekillenmeye başlayan ilgi alanlarını dikkate alan polisiye, macera, gerilim, fantastik, çizgi roman gibi yetişkin edebiyatından alışkın olduğumuz türler çocuk edebiyatında da yer alır.
GENÇLİK KİTABI: Gençlik kitapları genellikle 12 + diye tabir edilen gençleri hedef alan ve bu grubun ilgi alanlarına, hayal ve düşün dünyasına denk gelen, onu besleyen kitaplardır. Çocuk kitapları gibi gençlik kitapları da sınırsız bir konu çeşitliliğine sahiptir ve gençlerin kişisel zevk ve arayışlarına karşılık gelen türlere ayrılmıştır. Gençlik kitabına bir kitap kategorisinden ziyade, başlı başına bir kitap türü olarak bakan yeni jenerasyon uzmanlar da vardır. Bu görüş, 12 yaşına gelmiş bir gencin algı, kavrayış ve soyutlama kapasitesinin bir yetişkinle aynı olduğu bilimsel gerçeğinden hareket eder. Yetişkin ile genç grubunu ayıran tek şey, yine kişiye göre değişebilen, yani göreceli olan hayat deneyimidir. Dolayısıyla her türden yetişkin kitabının hedef ve okur kitlesi arasında doğal olarak 12 yaşından büyük gençler de yer alır. Bir edebiyat türü olarak gençlik kitapları ise kahramanların genç olduğu, yetişkinlerin ancak yan rollerde yer aldığı eserlerdir. Kurgunun geçtiği tarihsel dönem ya da ortamdan bağımsız olarak bu kitapların odağında yetişmekte olan genç insanların arkadaşlık ilişkileri, ilk aşk, aile, kendini bulma ya da kendi yolunu çizme gibi tipik “gençlik sorunları” bulunur.
Tanımlardan da anlaşılacağı üzere saydığımız kategoriler birbirinden keskin sınırlarla ayrılmamıştır. İki ya da üç kategoriye birden giren ya da hiçbirine tam olarak oturmayan çocuk ve gençlik kitapları da vardır.
Yaşsız kitaplar, aile kitapları, sessiz kitaplar, sesli okuma kitapları
Sonunculara, yani çocuk ve gençler için faaliyet gösteren yayıncıların programlarında giderek daha fazla yer ayırdığı, kolayca kategorize edilemeyen kitaplara daha yakından göz atalım.
YAŞSIZ KİTAPLAR: Gerek işlenen konular, gerek edebi ve sanatsal nitelikler bakımından çocuk ve gençler kadar yetişkinlere de hitap eden tüm kitapları kapsar. Bunlar çoğunlukla farklı düzlemleri birleştiren ve/ya da farklı düzlemlerde okunabilen eserlerdir. Örneğin bazı resimli kitaplar, içeriklerini küçük yaştaki okurlara resimler üzerinden açar ve onları yine resimler üzerinden belli bir atmosfere ve duygu durumuna sokarken, gençler ve yetişkinler buna ek olarak metnin alt katmanlarını da alımlar. Kimi zaman yaşsız kitapların metni ya da görselleri, çocuklar için fazla “zor”, “ağır” ya da “anlaşılmaz” izlenimi uyandırır ilk bakışta. Ancak estetik algı, dil duygusu ve okuduğunu yorumlama gelişen, üstelik de böyle kitaplarla gelişen becerilerdir. Yetişkin okurla da buluşmayı hedefleyen yaşsız kitaplar genellikle sanatsal nitelikleri bakımından iddialı, metin ve illüstrasyonda alışılmadık anlatım biçimleri deneyen, çocuk ve gençlik edebiyatına yeni ufuklar açan eserlerdir.
AİLE KİTAPLARI: Kişiye değil haneye alınan, tüm aile bireyleri tarafından ayrı ayrı okunabilen, ama aynı zamanda toplu etkinliklere zemin hazırlayan kitaplardır. Ortak yapılabilen birçok aktivite ve el işi kitabı ya da aile üyelerini birbirlerine masal, hikâye, şiir okumaya, fıkra anlatmaya, şarkı söylemeye teşvik eden antolojiler bu sınıfa girer. Aynı koltukta birlikte bakılabilen sanatla, tarihle ya da bilim ve teknikle ilgili büyük boy albümler, ev içinde elden ele dolaşan yemek, spor ya da deney kitapları da aile kitapları arasında sayılır.
SESSİZ KİTAPLAR: Metin içermeyen resimli kitaplardır. Çoğu sessiz kitap yaşsız kitap kategorisine girmektedir. Ancak özel olarak çocuklar için tasarlanmış sessiz kitapların yanı sıra özel olarak yetişkinler için tasarlanmış sessiz kitaplar da vardır. Sessiz kitaplarda anlatıcı rolünü illüstrasyonlar üstlenir. Hikâye resimler üzerinden alımlanır. Konu ve kurgu çeşitliliği bakımından sınır tanımayan sessiz kitaplar okuyucunun hayal gücünden ve özgül hayat deneyiminden beslenen özgür yorumuna geniş yer bırakır. Çocuk okurun baktığı yer ya da gördüğü şey yetişkin okurdan farklı olabileceği için (ki aynı şey aynı yaşlardaki bireyler için de geçerlidir) sessiz kitaplar da tıpkı yaşsız kitaplar gibi farklı düzlemlerde okunabilir, farklı yaşlara uygun içerikler barındırır. Sessiz kitaplar, yaşları birbirine yakın ama okuma becerileri farklı düzeyde çocuklar ya da ayrı kuşaktan bireyler tarafından birlikte okunabilir. Okurlarını eşit koşullarda anlatmaya ve yorumlamaya teşvik eden sessiz kitaplar okuma zayıflığı bulunan, bu yüzden de kitaptan korkan ya da okumaya direnç gösteren çocuklar için özellikle işlevseldir.
SESLİ OKUMA KİTAPLARI: Henüz okul çağına gelmemiş, okuma yazma bilmeyen çocuklar için tasarlanan ve anne-baba ya da başka bir yetişkin tarafından çocuğa sesli okunan metinli kitapların tümü bu sınıfa girer. Kategoride en büyük yeri resimli kitaplar işgal etse de az resimli ya da illüstrasyonsuz sesli kitaplar da vardır. Çocuğa uyumadan önce ya da başka sakin bir zamanda okunan masallar, öyküler ya da kendi içinde kapalı, tek oturumda okunabilecek kısalıkta bölümlere ayrılmış hikâye kitapları bu sınıfa girer. Dilde akıcılık, özel tonlamalara müsait, ritmik dilsel yapı aranan nitelikler arasındadır. 3-5 yaş çocuğu aynı kitabı tekrar tekrar dinlemek hatta ezberlemek istediğinden sesli okunan kitaplarda sıkça kafiyeli metinler yer alır. Ancak ideal sessiz kitap, sadece çocuğun ihtiyaçlarını gözeterek değil, çocuğa bir yetişkin tarafından çoğunlukla defalarca okunacağı bilgisiyle tasarlanır. Bazı sesli okunan kitaplar yetişkinin estetik ve düşünsel dünyasını zenginleştirecek kadar güzelken, bazıları bu dünyayı en azından zedelemez.
Özetleyecek olursak; okuma kültürünün gelişmesinde yaşa göre değil çocuğa göre kitap seçmenin rolü büyük. Ancak çocuklarımızı tanımak, farklı okuma eğilimleri, alışkanlıkları ve ilgi alanları hakkında veri edinmenin en güzel yolu birlikte yaşsız, sessiz ya da sesli, tüm ailenin zevk alacağı kitaplar okumak. Birlikte kitap okumak çocukla aramızdaki ilişkiyi güçlendireceği gibi onun bağımsız bir okur olarak gelişimini de destekler. Bir çocuğun eline tutuşturduğumuz bir kitap tam ona göre olsa bile, çocuk kapağını açmadığı sürece işlevsizdir. Çocuğun önünde sürekli kitap okuyup iyi örnek teşkil etmeyi başarsak bile, onun bizi örnek alacağının garantisi yoktur. Bu yüzden en iyi okuma teşviki, çocuğumuzla birlikte okumak, beraber, onun kitap ve okumayla özdeşleştireceği olumlu deneyimler ve anılar biriktirmek.
Bu elbette çocuğun her kitabı anne-baba, öğretmen ya da yetişkin eşliğinde, denetiminde ya da yönlendirmesi altında okuması gerektiği anlamına gelmiyor. Aksine çocuğumuzla birlikte okumak, kendi başına okumayı tercih eden, bağımsız ve güçlü, gerçek kitap kurtları yetiştirmenin en güzel yollarından biri. Üstelik kitap kurdu yaşsız bir yaratık. Nice yetişkin, çocuğa ya da çocukla birlikte okurken kitaba sevdalanıyor (yeniden).
GİNKO ÇOCUK